1.1 Socialization
1 तलका प्रश्नहरूको एक वा दुई वाक्यमा उत्तर दिनुहोस् ।
क) सामाजिकीकरणको अर्थ बताउनुहोस्।
सामाजिकीकरण भन्नाले व्यक्तिले समाजका मूल्य, नियम, र संस्कारहरू सिक्ने प्रक्रिया हो। यसले व्यक्तिलाई सामाजिक जीवनसँग अनुकूल बनाउँछ।
ख) सामाजिकीकरणका तत्त्व भन्नाले के बुझ्नुहुन्छ ?
सामाजिकीकरणका तत्त्व भन्नाले व्यक्ति समाजमा बस्नका लागि आवश्यक भाषा, धर्म, संस्कृति, मूल्य, आचरण आदि सिकाउने तत्वहरूलाई जनाइन्छ।
ग) परिवारलाई किन पहिलो पाठशाला भनिएको हो ?
बालबालिकाले भाषा, आचरण, नैतिकता र संस्कार जस्ता आधारभूत ज्ञान परिवारबाटै पहिलोपटक सिक्ने भएकाले परिवारलाई पहिलो पाठशाला भनिन्छ।
घ) ~ सामाजिकीकरणका कस्ता निकाय वा माध्यमलाई द्वितीय सामाजिकीकरणका माध्यम भनिन्छ ?
द्वितीय सामाजिकीकरणका माध्यम भन्नाले ती संस्था वा निकायहरू बुझिन्छन्, जसले व्यक्तिलाई परिवार बाहिरको सामाजिक व्यवहार र जीवनशैली सिकाउँछन्। यसमा विद्यालय, मिडिया, साथीसंगी, धार्मिक संस्था आदि पर्छन्। यिनीहरूले सामाजिक ज्ञान, मूल्य र सीपको विकासमा सहयोग गर्छन्। बालबालिकाले समाजको विस्तृत अनुभव यिनै माध्यमबाट पाउँछन्। त्यसैले यिनलाई द्वितीय सामाजिकीकरणका माध्यम भनिन्छ।
ङ) ~ केलाई सामाजिकीकरणको मेरुदण्ड मानिन्छ ?
परिवारलाई सामाजिकीकरणको मेरुदण्ड मानिन्छ। व्यक्तिको प्रारम्भिक सामाजिकरण प्रक्रिया परिवारबाटै सुरु हुन्छ। यसले भाषा, संस्कार, र मूल्यहरू सिकाउन भूमिका खेल्छ। व्यक्तिको व्यवहार र सोचको आधार परिवारमै निर्भर हुन्छ। त्यसैले परिवार सामाजिकीकरणको मेरुदण्ड हो।
2 तलका प्रश्नहरूको सङ्क्षेपमा उत्तर दिनुहोस् ।
क) प्रेम र स्नेह तथा अन्तरक्रियाले कसरी सामाजिकीकरणमा सहयोग पुयाउँछन् ? प्रस्ट पार्नुहोस्।
सामाजिकीकरण एक निरन्तर प्रक्रिया हो जसबाट व्यक्ति सामाजिक मूल्य, मान्यता, आचरण, र व्यवहार सिक्दछ। यस प्रक्रियामा प्रेम, स्नेह र अन्तरक्रिया अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
जब बच्चा जन्मिन्छ, उसलाई परिवारका सदस्यहरूले स्नेह र प्रेम दिन्छन्। त्यसै सँगै उनीहरू उसँग निरन्तर अन्तरक्रिया गर्छन्—बोल्ने, हाँस्ने, खेलाउने जस्ता कार्यबाट। यस प्रकारको आत्मीय सम्बन्धले बालकमा विश्वास, सुरक्षा र भावनात्मक स्थिरता विकास गर्न मद्दत गर्छ।
यसरी दिइएको स्नेह र प्रेमले बच्चालाई समाजप्रति सकारात्मक दृष्टिकोण राख्न प्रेरित गर्छ, जसबाट ऊ सामाजिक जीवनमा सहज रूपमा समावेश हुन सक्छ। अन्तरक्रिया प्रक्रियाबाट ऊ सामाजिक भाषा, व्यवहार, सामाजिक नियम, भूमिका र दायित्वहरू सिक्दछ।
उदाहरणका लागि, बच्चाले आमाबुबाबाट माया पाउँदा उनीहरूको कुरा सुन्ने, बोल्ने तरिका सिक्छ। साथीहरूसँगको खेल र कुराकानीबाट उसले समूहमा कसरी व्यवहार गर्ने भन्ने कुरा सिक्छ।
यसरी प्रेम, स्नेह र अन्तरक्रियाले व्यक्तिको सामाजिक भावनात्मक विकासमा सहयोग पुर्याई उसलाई सामाजिक जीवनका लागि तयार पार्छ।
ख) सामाजिकीकरणका विभिन्न माध्यमको व्याख्या गर्नुहोस्।
सामाजिकीकरणका माध्यमहरू भनेका ती निकाय वा संस्थाहरू हुन् जसबाट व्यक्ति सामाजिक व्यवहार, मूल्य, संस्कार, भाषा, र जीवनशैली सिक्छ। यी माध्यमहरूले व्यक्ति र समाजबीच सेतुको काम गर्छन्।
-
परिवार:
व्यक्ति जन्मेपछि सबैभन्दा पहिला परिवारसँग सम्पर्कमा आउँछ। यसैले परिवारलाई "प्राथमिक सामाजिकीकरणको माध्यम" भनिन्छ। यसले भाषा, संस्कार, नैतिकता, अनुशासन र परम्परा सिकाउँछ। -
विद्यालय:
विद्यालय औपचारिक शिक्षाको माध्यम हो। यसले सामाजिक नियम, उत्तरदायित्व, राष्ट्रियता, सहिष्णुता, र सहयोग सिकाउँछ। यहाँ शिक्षक र साथीहरूको अन्तरक्रियाबाट विद्यार्थी सामाजिक बन्ने अभ्यास गर्छ। -
साथी समूह (Peer Group):
किशोरावस्थामा साथीहरूको प्रभाव धेरै हुन्छ। उनीहरूबाट व्यक्ति स्वतन्त्रता, प्रतिस्पर्धा, सामूहिक व्यवहार, निर्णय क्षमता आदिको विकास गर्छ। -
धार्मिक संस्था:
धर्मले आस्था, नैतिकता, आध्यात्मिकता र मानवतावाद सिकाउँछ। यसले व्यवहारमा अनुशासन र आत्मसंयम ल्याउँछ। -
सञ्चार माध्यम (मिडिया):
टेलिभिजन, रेडियो, इन्टरनेट, पत्रिका आदिबाट व्यक्ति विभिन्न विचार, संस्कृति, समाचार, सूचना, जीवनशैली आदिबारे जानकार हुन्छ। आजको समाजमा यसको प्रभाव अत्यधिक छ।
यी सबै माध्यमहरूले मिलेर व्यक्तिको सामाजिक, मानसिक, नैतिक र व्यवहारिक विकास गराउँछन्, जसले ऊ समाजमा जिम्मेवार नागरिक बन्ने मार्ग तय गर्छ।
ग) सामाजिकीकरणको महत्त्व उल्लेख गर्नुहोस्।
सामाजिकीकरणको महत्त्व समाज र व्यक्तिको विकासमा गहिरो रूपमा जोडिएको छ। यो केवल व्यक्ति मात्र होइन, सम्पूर्ण समाजको स्थायित्व र निरन्तरतासँग सम्बन्धित प्रक्रिया हो।
-
व्यक्तित्व विकास:
सामाजिकीकरणले व्यक्तिमा व्यवहार, बोली, सोच, निर्णय क्षमता, र नैतिक मूल्यहरू विकास गराउँछ। -
सामाजिक ऐक्यबद्धता:
सबै व्यक्ति समान मूल्य, परम्परा र विश्वासमा आधारित भएर जीवन जिउँदा समाजमा एकता र स्थायित्व कायम हुन्छ। -
संस्कृतिको संरक्षण र स्थानान्तरण:
सामाजिकीकरणले संस्कार, परम्परा, भाषा र धर्मलाई एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा स्थानान्तरण गर्न सहयोग गर्छ। -
सामाजिक भूमिका सिकाउने:
हरेक व्यक्तिलाई उसले निभाउनु पर्ने सामाजिक भूमिका (जस्तै छोरा, छोरी, विद्यार्थी, नागरिक) के हो भन्ने जानकारी गराउँछ। -
समाजमा अनुकूल बनाउने:
व्यक्ति विभिन्न नियम, मूल्य, कानुन, र व्यवहारिक तरिकाहरू सिकेर समाजसँग सजिलै घुलमिल हुन सक्षम हुन्छ।
यसरी सामाजिकीकरणले व्यक्तिलाई मात्र होइन, सम्पूर्ण समाजलाई व्यवस्थित र एकीकृत बनाउने काम गर्दछ।
घ) सामाजिकीकरणका निकायहरूको सूची तयार गर्नुहोस् र तपाईंलाई सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण लाग्ने निकायबारे लेख्नुहोस्।
सामाजिकीकरणका मुख्य निकायहरू:
-
परिवार
-
विद्यालय
-
साथी समूह
-
मिडिया
-
धार्मिक संस्था
-
समुदाय
-
सामाजिक संस्था (जस्तै NGO/INGO)
म महत्त्वपूर्ण ठान्ने निकाय – परिवार
परिवारलाई सबैभन्दा महत्वपूर्ण सामाजिकीकरणको निकाय मानिन्छ किनभने यहीँबाट व्यक्तिको जीवन यात्रा सुरु हुन्छ।
परिवारले व्यक्तिलाई भाषा, संस्कार, नैतिकता, व्यवहार, तथा धर्म सिकाउँछ। बालकले समाजसँगको पहिलो अन्तरक्रिया परिवारमार्फत गर्छ, जसबाट ऊ आत्मनिर्भर, जिम्मेवार र सामाजिक बन्ने मार्गमा अघि बढ्छ।
बच्चाले आमाबुबाबाट कस्तो व्यवहार गर्ने, अरूप्रति सहानुभूति राख्ने, कुरा सुन्ने, नियम पालना गर्ने जस्ता व्यवहार सिक्छ। परिवारको वातावरणले उसको सोच र व्यक्तित्व निर्माणमा गहिरो प्रभाव पार्छ।
त्यसैले परिवारलाई सामाजिकीकरणको मेरुदण्ड पनि भनिन्छ।
ङ) व्यक्ति जैविक प्राणीबाट कसरी सामाजिक प्राणीमा रूपान्तरण हुन्छ, लेख्नुहोस्।
व्यक्ति जन्मँदा केवल जैविक प्राणी हुन्छ – उसमा समाज, भाषा, व्यवहार, संस्कार जस्ता तत्व हुँदैनन्। तर, समाजसँगको निरन्तर सम्पर्क र अन्तरक्रियाबाट उसमा सामाजिकता विकास हुन्छ।
शुरुआतमा परिवारमार्फत उसले भाषा, व्यवहार, नियम सिक्न थाल्छ। समयसँगै विद्यालय, साथी समूह, समाज, मिडिया आदि माध्यमहरूसँग अन्तरक्रियाबाट ऊ विभिन्न सामाजिक भूमिकाहरू (छोरा, विद्यार्थी, साथी, नागरिक) सिक्छ।
अभ्यास र शिक्षा मार्फत ऊ समाजमा कसरी व्यवहार गर्ने, आफ्नो कर्तव्य के हो, अरूको सम्मान कसरी गर्ने आदि सिक्दै जान्छ।
यसरी जन्मले मात्र होइन, सामाजिक सम्पर्क र सिकाइबाट व्यक्ति सामाजिक प्राणीमा रूपान्तरण हुन्छ। यदि व्यक्ति समाजबाट टाढा बस्यो भने ऊ सामाजिक जीवन बाँच्न सक्दैन।
च) वर्तमान समाजमा कुन कुन सामाजिकीकरणका माध्यमले बढी भूमिका निर्वाह गरेको पाउनुभएको छ, आफ्नो तर्क प्रस्तुत गर्नुहोस्।
वर्तमान समाजमा प्राविधिक विकास र सामाजिक रूपान्तरणसँगै सामाजिकीकरणका नयाँ माध्यमहरूको प्रभाव बढ्दो छ।
विशेषगरी तीन माध्यमहरू प्रभावशाली छन्:
-
मिडिया (सोसल मिडिया, टेलिभिजन, इन्टरनेट)
-
विद्यालय
-
साथी समूह
आजको डिजिटल युगमा मिडियाले व्यक्तिको सोच, भाषा, र व्यवहारमा प्रत्यक्ष प्रभाव पारिरहेको छ। बालबालिकादेखि बृद्धसम्म मोबाइल, इन्टरनेट, फेसबुक, युट्युब जस्ता माध्यममार्फत सूचना र संस्कार ग्रहण गर्छन्।
विद्यालय अझै पनि औपचारिक शिक्षा र सामाजिक सिप सिकाउने मूल केन्द्र हो। यहाँ विद्यार्थीहरू सामाजिक नियम, भूमिका, र मूल्य सिक्छन्।
त्यस्तै किशोरावस्थामा साथी समूहको प्रभाव अत्यन्तै बलियो हुन्छ। उनीहरूबाट व्यवहार, निर्णय क्षमता र सोच्ने तरिका विकास हुन्छ।
यसरी आजको समाजमा मिडिया, विद्यालय र साथी समूह सबैभन्दा सक्रिय र प्रभावशाली सामाजिकीकरणका माध्यम बनेका छन्।