1.2 Different Aspect Of Our Identity
1 तलका प्रश्नहरूको अति सङ्क्षिप्त उत्तर दिनुहोस्
क) बहुपहिचान भनेको के हो ?
बहुपहिचान भन्नाले व्यक्तिको विभिन्न जातीय, भाषिक, धार्मिक, र सांस्कृतिक पहिचानको एकत्रित अस्तित्वलाई जनाउँछ। यसले व्यक्तिको पहिचानलाई एकल होइन, बहुसंख्यक पहिचानको रूपमा देखाउँछ। यसले सामाजिक, सांस्कृतिक विविधताको महत्त्वलाई उजागर गर्दछ।
ख) नेपाललाई किन 'सानो विश्व' भन्न सकिन्छ ?
नेपाललाई 'सानो विश्व' भन्न सकिन्छ किनकि यहाँ विभिन्न जात, धर्म, भाषा र संस्कृति पाईन्छ। यी सबै विविधताहरू नेपालको समृद्ध सामाजिक संरचनालाई प्रकट गर्छन्। नेपालका प्रत्येक क्षेत्र र समुदायको आफ्नै विशेषता छ, जसले सानो विश्वको परिकल्पना साकार गर्छ।
ग) नयाँ जनगणनाअनुसार हाल नेपालमा कति ओटा भाषाहरू प्रचलनमा रहेका छन् ?
नयाँ जनगणनाअनुसार नेपालमा १२३ ओटा भाषाहरू प्रचलनमा रहेका छन्। यो भाषिक विविधताले नेपाललाई सांस्कृतिक दृष्टिले धनी बनाउँछ। यसले नेपालको बहुसांस्कृतिक पहिचानलाई उजागर गर्दछ।
घ) कस्ता समूहलाई लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यक भनिन्छ ?
लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यक भन्नाले ती समूहलाई जनाउँछ, जसको लिङ्ग पहिचान पारंपरिक पुरुष र महिला पहिचानसँग मेल खाँदैन। यसमा समलिंगी, ट्रान्सजेंडर, र अन्य लिङ्ग पहिचान भएका व्यक्तिहरू पर्छन्। यिनीहरूको लिङ्ग पहिचान सामान्यतः समाजमा अल्पसंख्यक मानिन्छ।
ङ) अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई आजकल सम्मानजनक रूपमा के भन्न थालिएको छ ?
अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई आजकल 'दक्षता फरक भएका व्यक्ति' भनिन्छ। यसले उनीहरूको क्षमता र योगदानलाई सकारात्मक र सम्मानजनक तरिकामा प्रस्तुत गर्दछ। यो शब्दले अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको सम्मान र समानता सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्छ।
2 तलका प्रश्नहरूको सङ्क्षिप्त उत्तर दिनुहोस् ।
क) हाम्रा पहिचानहरू के के हुन् र यी किन महत्त्वपूर्ण छन्? कारणसहित लेख्नुहोस्।
हाम्रा पहिचानहरू हाम्रो अस्तित्वको परिचय दिने महत्त्वपूर्ण तत्वहरू हुन्। यी पहिचानहरूले हामीलाई समाजमा स्थान र भूमिका प्रदान गर्छन्। हाम्रा पहिचानहरूलाई निम्न प्रकारका वर्गहरूमा विभाजन गर्न सकिन्छ:
-
व्यक्तिगत पहिचान:
व्यक्तिगत पहिचानले व्यक्तिको आन्तरिक गुण, विचार, विचारधारा, र चरित्रलाई परिभाषित गर्छ। हामी कस्ता व्यक्ति हौं भन्ने कुरा हाम्रो व्यक्तिगत पहिचानमा निर्भर गर्दछ। उदाहरणका लागि, एक व्यक्तिको सौम्यता, धैर्यता, परिश्रम र अन्य गुणहरूले उसलाई समाजमा के स्थानमा राख्नेछन् भन्ने कुरा तय गर्छ। -
सामाजिक पहिचान:
हाम्रो समाजमा, हामी समाजका सदस्यका रूपमा परिचित छौं। हाम्रो धर्म, जाति, पेशा, परिवार, र समुदायमा हाम्रो स्थानले हाम्रो सामाजिक पहिचानलाई परिभाषित गर्छ। उदाहरणका रूपमा, एक व्यक्ति जसको धर्म हिन्दू हो, उसलाई हिन्दू समाजका सदस्यका रूपमा मान्यता दिइन्छ। -
सांस्कृतिक पहिचान:
सांस्कृतिक पहिचान भनेको कुनै विशेष समुदायको सांस्कृतिक परम्पराहरू, विश्वास र व्यवहारसँग सम्बन्धित हुन्छ। यसले हाम्रो जीवनशैली र परम्परालाई सुनिश्चित गर्छ। उदाहरणको रूपमा, एक नेपाली व्यक्तिको सांस्कृतिक पहिचान उसका राष्ट्रिय परिधान, भाषा, र परम्परागत पर्वहरूबाट बनाइन्छ। -
राष्ट्रिय पहिचान:
राष्ट्रिय पहिचान भनेको हामी कहाँबाट आएका छौं भन्ने कुरा हो, जसले हाम्रो राष्ट्रियता र देशप्रतिको गर्वलाई दर्शाउँछ। उदाहरणका रूपमा, नेपालको राष्ट्रिय पहिचानको आधार यसको संस्कृति, भाषा, इतिहास, र प्रमुख प्रतीकहरूमा आधारित छ। -
लैङ्गिक पहिचान:
लैङ्गिक पहिचानले व्यक्तिको यौनिक पहिचान र समाजमा त्यसको भूमिका जनाउँछ। यसले समाजमा पुरुष र महिला भन्ने दुई मुख्य वर्गहरूमा आधारित भूमिका निर्धारण गर्छ, तर अहिले लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकका पहिचान र अधिकारमा पनि बढी ध्यान दिइने गरिरहेको छ।
यी सबै पहिचानहरू महत्त्वपूर्ण छन् किनभने ती हामीलाई हाम्रो स्थान र समाजमा हाम्रो योगदानको परिभाषा दिन्छन्। समाजमा समानता र सम्मान कायम राख्न हाम्रा पहिचानहरूको मोल र साक्षात्कार आवश्यक छ। उदाहरणका रूपमा, यदि हामीलाई हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानको सम्मान दिइन्छ भने हामी त्यही समाजसँग सहज रूपमा सामन्जस्य राख्न सक्छौं र हाम्रो परम्परा र रीतिरिवाजलाई जोगाउन सक्छौं।
ख) “पहिचान व्यक्तिको चिनारीको आधार हो।" यस कथनलाई सोदाहरण प्रस्ट पार्नुहोस्।
“पहिचान व्यक्तिको चिनारीको आधार हो” भन्ने भनाइले भनेको छ कि व्यक्तिको सामाजिक र व्यक्तिगत स्थिति उसको पहिचानद्वारा परिभाषित हुन्छ। व्यक्ति समाजमा कस्तो स्थानमा रहेको छ भन्ने कुरा उसको पहिचानले बताउँछ। व्यक्तिको पहिचान मात्र उसको नाम वा शारीरिक स्वरूपसँग सम्बन्धित छैन, बरु यो उसका विश्वास, व्यवहार, सामाजिक भूमिकाहरू र जिम्मेवारीसँग पनि सम्बन्धित छ।
उदाहरणको रूपमा, यदि एक व्यक्तिले आफ्नो जीवनको महत्वपूर्ण समय समाजसेवा र मानव कल्याणमा समर्पित गरेको छ भने, उसलाई समाजले एक “समाजसेवी”को रूपमा चिन्नेछ। यो पहिचान उसको कार्य र भूमिकाको आधारमा बनिन्छ। त्यस्तै, यदि एक व्यक्ति वैज्ञानिक अनुसन्धानमा समर्पित छ भने उसलाई समाजले एक “वैज्ञानिक”को रूपमा चिन्नेछ। यसबाट स्पष्ट हुन्छ कि व्यक्तिको कार्य र भूमिकाले उसको पहिचान निर्माण गर्छ र त्यसले त्यस व्यक्तिको सामाजिक मूल्य र भूमिका परिभाषित गर्छ।
कसैले आफ्नो पहिचानमा परिवर्तन ल्याउन चाहन्छ भने उसलाई नयाँ कार्य, विश्वास र सामाजिक भूमिकामा समाहित गर्नुपर्नेछ। उदाहरणका लागि, यदि कुनै व्यक्ति आफ्नो पेशागत भूमिका परिवर्तन गर्छ र व्यापारमा लाग्छ भने, उसको पहिचान पनि अब “व्यवसायी”को रूपमा बनाइन्छ। यस प्रकार, पहिचान नै व्यक्तिको चिनारीको आधार हो जसले उसलाई समाजमा कुन स्थानमा राख्ने भन्ने कुरा जनाउँछ।
ग) राष्ट्रिय पहिचानमा के के कुरा पर्दछन्, सूची तयार गरी कक्षाकोठामा छलफल गर्नुहोस्।
राष्ट्रिय पहिचान भनेको कुनै राष्ट्रको विशेषतासम्मिलित आधार हो जसले सम्पूर्ण राष्ट्रलाई एकजुट र पहिचान योग्य बनाउँछ। राष्ट्रिय पहिचानको निर्माण गर्दा निम्न तत्वहरू महत्त्वपूर्ण हुन्छन्:
-
भाषा:
राष्ट्रको प्रमुख भाषा वा भाषाहरू राष्ट्रिय पहिचानको अभिन्न हिस्सा हुन्। भाषा समाजको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक पहिचानलाई सशक्त बनाउँछ। नेपाली भाषाको प्रयोग गर्दा नेपालका नागरिकलाई एकता र राष्ट्रियता महसुस गराउँछ। -
इतिहास:
राष्ट्रको ऐतिहासिक घटनाहरू, संघर्ष र उपलब्धिहरू राष्ट्रिय पहिचानको निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। नेपालका इतिहासमा राष्ट्रिय एकताको इतिहास र संघर्षहरूले नेपाली पहिचानलाई मजबुत बनाएको छ। -
संस्कृति र परम्परा:
राष्ट्रको सांस्कृतिक परम्परा र विश्वास राष्ट्रिय पहिचानमा महत्त्वपूर्ण स्थान राख्दछन्। नेपालमा दशैं, तिहार, माघे सङ्क्रान्ति जस्ता पर्वहरू राष्ट्रिय पहिचानको हिस्सा बनिसकेको छ। -
धर्म र विश्वास:
धार्मिक विश्वास र परम्पराले पनि राष्ट्रिय पहिचानलाई गठन गर्छ। नेपालको बहु-धार्मिक समाजले धर्मको आधारमा नेपाली पहिचानको विशिष्टता स्थापित गरेको छ। -
प्राकृतिक सम्पदा:
देशको भौगोलिक संरचना, जलवायु र प्राकृतिक संसाधनहरूले राष्ट्रको पहिचानलाई स्पष्ट गर्छ। उदाहरणको रूपमा, नेपालको हिमालय पर्वत, माउन्ट एभरेस्ट र अन्य प्राकृतिक सम्पत्ति राष्ट्रिय पहिचानमा समावेश छन्। -
राष्ट्रिय प्रतीक:
राष्ट्रिय झण्डा, राष्ट्रगान, राष्ट्रिय प्रतीकहरूले राष्ट्रिय पहिचानको दृष्य र सांस्कृतिक मूल्यलाई पुनः स्थापित गर्छ। नेपालका राष्ट्रिय प्रतीकहरू जस्तै राष्ट्रिय झण्डा र धर्म चक्र नेपाली पहिचानको प्रतीकका रूपमा देखिन्छ।
यी सबै कुराहरू मिलेर राष्ट्रिय पहिचानलाई दृढ र एकीकृत बनाउँछन्। यी तत्वहरू राष्ट्रका नागरिकहरूको भान्सा र गर्वको स्रोत हुन्, जसले देशको ऐक्यबद्धता र पहिचानलाई सुनिश्चित गर्छ।
घ) लैङ्गिक पहिचान भन्नाले के बुझ्नुहुन्छ ? हाम्रो समाजमा कसरी लैङ्गिक पहिचान कायम रहेको छ, उल्लेख गर्नुहोस्।
लैङ्गिक पहिचान भनेको कुनै व्यक्तिको आफूलाई पुरुष, महिला, ट्रान्सजेन्डर वा अन्य कुनै लैङ्गिक पहिचानको रूपमा देख्ने आन्तरिक भावना र त्यसको सामाजिक प्रतिबिम्ब हो। यो विषय व्यक्तिको शारीरिक र मानसिक अवस्थासँग पनि गहिरो सम्बन्ध राख्छ। व्यक्तिले आफूलाई लैङ्गिक रूपमा कस्तो पहिचान गर्ने निर्णय गर्छ र समाजले यसलाई कस्तो स्वीकार गर्छ भन्ने कुरा यससँग सम्बन्धित छ।
हाम्रो समाजमा लैङ्गिक पहिचान परम्परागत रूपमा दुई प्रकारका रहेको छ: पुरुष र महिला। पुरुषलाई शक्ति, नेतृत्व र बाहिरी कार्यहरूमा संलग्न गर्न लिइन्छ भने महिलालाई घरेलु कार्य र परिवारको पालनपोषणको भूमिकामा राखिन्छ। नेपालमा अझै यस्ता परम्परागत विचारधाराहरू बलियो छन् जसले लैङ्गिक पहिचानलाई प्रायः पुरुष र महिला सम्म सीमित गर्छ।
तर, आधुनिक समाजमा लैङ्गिक पहिचानको परिभाषा विस्तृत हुँदै गएको छ र यसमा लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूको स्थान बढ्दो छ। ट्रान्सजेन्डर, लिज्बियन, गे, बाइसेक्सुअल र अन्य लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूले आफ्नो लैङ्गिक पहिचानको अधिकारको लागि संघर्ष गरिरहेका छन्। नेपालको संविधानले लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकको अधिकारलाई मान्यता दिएको छ, तर सामाजिक स्तरमा अझै पनि लैङ्गिक पहिचानको स्वीकारोक्ति र समानता चुनौतीपूर्ण छ।
यसरी, हाम्रो समाजमा लैङ्गिक पहिचान परम्परागत रूपमा स्थापित छ भने पनि, यो समयसँगै विविधता र लचिलोतामा परिवर्तन भइरहेको छ।
ङ) यौनिक तथा लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूको पहिचान र सम्मानका लागि के गर्नुपर्छ ? आफ्नो राय दिनुहोस्।
यौनिक र लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूको पहिचान र सम्मानका लागि एक दृढ र समावेशी दृष्टिकोणको आवश्यकता छ। यस्ता समूहहरू प्रायः समाजमा अस्वीकृत र उपेक्षित हुने गर्छन्। तिनीहरूको अधिकारको सम्मान गर्न र तिनीहरूको पहिचानलाई स्वीकार गर्नका लागि तलका केहि कदमहरू उठाउन सकिन्छ:
-
कानूनी सुरक्षा र अधिकारहरूको सुनिश्चितता:
लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूको अधिकारलाई कानूनी रूपमा सुरक्षित गर्न आवश्यक छ। नेपालमा संविधानले लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकलाई समान अधिकार दिन्छ, तर अझै पनि यस्ता व्यक्तिहरूलाई वास्तविक जीवनमा समान अवसरहरू प्राप्त गर्न कठिनाइहरू छन्। कानूनी संरचनालाई अझ बलियो बनाउन र यसलाई कार्यान्वयन गर्न राज्यको पहल आवश्यक छ। -
शिक्षा र जनचेतना:
समाजलाई लैङ्गिक समानता र अल्पसङ्ख्यकको अधिकारका बारेमा जागरूक बनाउन महत्त्वपूर्ण छ। शैक्षिक संस्थानहरू, मिडिया, र समाजका अन्य क्षेत्रहरूले यौनिक र लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूको अधिकार र सम्मानको विषयमा जनचेतना अभियान चलाउनुपर्छ। यसले समाजको सोचमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ र लैङ्गिक विविधता स्वीकार्य हुनेछ। -
समाजिक समावेशिता र समान अवसर:
लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकलाई समाजमा समावेश गर्न र समान अवसरहरू दिनु महत्त्वपूर्ण छ। यस्ता व्यक्तिहरूलाई रोजगारी, शिक्षा, र स्वास्थ्य सेवामा समान अवसर दिनु अत्यावश्यक छ। यो समावेशिता सामाजिक र आर्थिक विकासमा योगदान पुर्याउँछ र लैङ्गिक समानताको दिशामा ठूलो कदम हो। -
समाजको मानसिकता र संस्कृतिमा परिवर्तन:
समाजको मानसिकतामा परिवर्तन ल्याउनु आवश्यक छ, जसमा लैङ्गिक विविधता स्वीकार्य र सम्मानित हुनेछ। समुदायका नेताहरू, धर्मगुरु, र आम नागरिकहरूले लैङ्गिक समानता र यौनिक अधिकारका लागि अग्रसरता देखाउनुपर्नेछ।
यसरी, यौनिक र लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूको पहिचान र सम्मानको लागि कानूनी, सामाजिक र शैक्षिक स्तरमा व्यापक सुधार आवश्यक छ।
च) नेपालमा लैङ्गिक पहिचानमा देखिएका समस्याहरूको सूची बनाई लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकको पहिचान र सम्मानका लागि के कस्ता कार्य गर्नुपर्ला, सोधखोज गरी उत्तर दिनुहोस्।
नेपालमा लैङ्गिक पहिचानसँग सम्बन्धित विभिन्न समस्याहरू छन् जसले लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूको सम्मान र पहिचानलाई चुनौती दिन्छ। यी समस्याहरूलाई समाधान गर्न निम्नलिखित कार्यहरू गर्नुपर्छ:
समस्याहरू:
-
लैङ्गिक असमानता:
नेपालमा अझै पनि पुरुष र महिलाबीच लैङ्गिक असमानता प्रचलित छ। महिलाले पुरुषहरूको तुलनामा कम अवसर र अधिकारहरू प्राप्त गर्छन्, जसले लैङ्गिक पहिचानलाई विकृत पार्छ। -
लैङ्गिक हिंसा र उत्पीडन:
महिला, ट्रान्सजेन्डर र अन्य लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकलाई विभिन्न प्रकारका हिंसा र उत्पीडनको सामना गर्नुपर्छ। यस्ता व्यक्ति प्रायः शारीरिक, मानसिक र यौनिक हिंसाका शिकार हुन्छन्। -
समाजिक अस्वीकृति:
लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकको पहिचानलाई समाजले पूर्ण रूपमा स्वीकार्दैन। ट्रान्सजेन्डर र अन्य लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूलाई प्रायः समाजमा हिनो, तिरस्कृत र बहिष्कृत गर्न खोजिन्छ। -
कानूनी असमानता:
नेपालको संविधानले लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकलाई अधिकार दिएको भए पनि, व्यवहारिक रूपमा तिनीहरूको अधिकारको रक्षा गर्नुपर्ने अवस्था अझै छ। यस्ता व्यक्तिहरूलाई राज्यको संरचनामा पूर्ण रूपमा समाहित गर्न सकिँदैन।
समाधानहरू:
-
कानूनी सुधार र अधिकारको सुनिश्चितता:
नेपालको संविधानले लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकको अधिकारलाई मान्यता दिएको छ, तर यसलाई कार्यान्वयन गर्न थप कानूनी सुधार आवश्यक छ। सरकारी र निजी क्षेत्रले समान अवसर र अधिकार सुनिश्चित गर्नका लागि कडा कदम चाल्नुपर्छ। -
शिक्षा र जनचेतना:
शिक्षा प्रणालीमा लैङ्गिक समानता र लैङ्गिक विविधता स्वीकार गर्ने बारेमा पाठ्यक्रमलाई समावेश गर्नुपर्छ। यसले नयाँ पुस्तालाई लैङ्गिक समानता र यौनिक अधिकारको महत्त्व बुझाउँछ। -
लैङ्गिक हिंसा र उत्पीडनविरुद्ध कडा कानूनी कार्यवाही:
लैङ्गिक हिंसा र उत्पीडनको शिकार भएकाहरूलाई तुरुन्त न्याय दिनुपर्नेछ। यस्ता घटनाहरूको निन्दा गर्न र दोषीलाई कडा सजाय दिने व्यवस्था गर्नुपर्छ। -
समाजको मानसिकता परिवर्तन:
समाजको मानसिकतामा सुधार ल्याउनु आवश्यक छ। सार्वजनिक मञ्चहरूमा लैङ्गिक समानता र यौनिक अधिकारका विषयमा छलफल र सन्देश प्रवाह गर्नुपर्छ। यसले समाजलाई यस्ता समूहको पहिचान र सम्मानको महत्त्व बुझाउन मद्दत गर्नेछ। -
समाजको लचिलोता र विविधता स्वीकार:
समाजले लैङ्गिक विविधता र यौनिक पहिचानलाई स्वीकार गर्ने मानसिकता विकास गर्नुपर्छ। यसका लागि सामूहिक प्रयास र शिक्षाका माध्यमहरूबाट मानिसहरूलाई सबै प्रकारको लैङ्गिक पहिचानको सम्मान गर्न प्रेरित गर्नुपर्नेछ।
यसरी, नेपालमा लैङ्गिक पहिचान र यौनिक अधिकारका लागि आवश्यक कानूनी, सामाजिक र मानसिक दृष्टिकोणमा सुधार ल्याउन विभिन्न पहलहरू गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।