2.1 Human Development Goals
1 तलका प्रश्नहरूको अति सङ्क्षिप्त उत्तर दिनुहोस् ।
क) विकासका सूचक भन्नाले के बुझिन्छ ?
विकासका सूचक भन्नाले कुनै क्षेत्रको सामाजिक, आर्थिक, र सांस्कृतिक प्रगतिको मापन गर्न प्रयोग गरिने संकेतकहरूलाई बुझिन्छ।
ख) आफ्नै शब्दमा मानव विकास सूचकाङ्कको परिभाषा दिनुहोस्।
मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) भन्नाले मानिसको जीवन स्तर र विकासको स्तर मापन गर्ने एक सूचक हो, जसमा आय, शिक्षा, र जीवन प्रत्याशा समावेश छन्।
ग) मानव विकास सूचकाङ्क गणना गर्नुको उद्देश्य बताउनुहोस्।
मानव विकास सूचकाङ्क गणना गर्नाले देशको समग्र विकासको स्तर, नागरिकको जीवन स्तर र अवसरहरूको उपलब्धता मूल्याङ्कन गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
घ) लिङ्ग-सम्बन्धित विकास सूचक भनेको के रहेछ ?
लिङ्ग-सम्बन्धित विकास सूचक भन्नाले पुरुष र महिलाबीचको समानता वा असमानता, विशेषगरी शिक्षा, स्वास्थ्य र कामकाजी अवसरहरूको आधारमा मापन गरिने सूचकलाई जनाउँछ।
ङ) UNDP को पूरा रूप लेख्नुहोस्।
UNDP को पूरा रूप हो United Nations Development Programme।
च) सन् २०२४ मा प्रकाशित प्रतिवेदनअनुसार नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क कति थियो ?
सन् २०२४ मा प्रकाशित प्रतिवेदनअनुसार नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क ०.६३८ थियो।
छ) नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क कम हुनुका कुनै दुईओटा कारणहरू लेख्नुहोस्।
नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क कम हुनुका कारणहरूमा शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाको अपर्याप्त पहुँच, र गरिबी र असमानता छन्।
ज) नेपालको मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार ल्याउन तत्काल गर्न सकिने दुई कार्य के होलान् ?
नेपालको मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार ल्याउनका लागि प्राथमिक शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा सुधार र समान अवसरको सुनिश्चितता गर्न सकिन्छ।
२. तलका प्रश्नहरूको सङ्क्षिप्त उत्तर दिनुहोस्:
क) मानव विकास सूचकाङ्क किन व्यापक रूपमा प्रयोगमा ल्याइन्छ ? खुलस्त पार्नुहोस्।
मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) एक महत्त्वपूर्ण उपकरण हो जसले देशहरूको समग्र मानव विकासको मापन गर्छ। यसलाई शिक्षा, स्वास्थ्य र आयका आधारमा परिभाषित गरिन्छ। यसलाई व्यापक रूपमा प्रयोगमा ल्याउने कारणहरू निम्न छन्:
-
समग्र विकासको मापन:
HDI एक समग्र मापदण्ड हो जसले एउटा देशको आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक विकासलाई समाहित गर्छ। यसले मानिसको जीवनस्तरलाई मात्र होइन, शिक्षा र स्वास्थ्यको अवस्थालाई पनि ध्यानमा राख्छ। -
विकासको सूचक:
HDI देशको समग्र विकासको स्तरलाई सूचित गर्न मद्दत पुर्याउँछ। यो सूचकाङ्क सरकार र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूलाई नीति निर्धारणमा सहयोग पुर्याउँछ। -
अन्य सूचकाङ्कसँग तुलना:
HDI का माध्यमबाट विभिन्न देशहरूको मानव विकासको तुलनात्मक अध्ययन गर्न सकिन्छ। यसले सरकारलाई आफ्नो नीति र कार्यक्रमहरूको प्रभावकारिता मूल्याङ्कन गर्न मद्दत गर्दछ। -
सामाजिक समावेशिता:
HDI विभिन्न पक्षहरूलाई एकीकृत गरेर विकासका सन्देश दिन्छ, जसले समग्र समाजमा समावेशिता र समानताको महत्त्वलाई उजागर गर्दछ।
ख) सार्क मुलुकहरूको मानव विकास सूचकाङ्क न्यून हुनुका कारण उल्लेख गर्नुहोस्।
सार्क (दक्षिण एशियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठन)का मुलुकहरूको मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) निम्न हुनुका केही कारणहरू:
-
शिक्षा र साक्षरतामा कमी:
सार्क मुलुकहरूमा शिक्षा र साक्षरता दर कम छ। विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा, उच्च गुणस्तरीय शिक्षा र सुविधाहरूको अभाव छ। -
स्वास्थ्य सेवामा कमी:
स्वास्थ्य सेवामा पहुँच र गुणस्तरको कमीले गर्दा जीवन प्रत्याशा कम छ। महामारी र रोगहरूको उच्च दर पनि मानव विकास सूचकाङ्कलाई प्रभावित गर्छ। -
आर्थिक असमानता:
सार्क क्षेत्रका देशहरूमा आय असमानता बढी छ। गरीब र सम्पन्न वर्ग बीचको ठूलो दूरीले मानव विकासमा अड्चन ल्याउँछ। -
राजनीतिक अस्थिरता:
कसैकसै मुलुकमा राजनीतिक अस्थिरता, युद्ध र संघर्षका कारण सामाजिक र आर्थिक विकासमा नकरात्मक असर परेको छ। -
सामाजिक र सांस्कृतिक अवरोध:
धार्मिक र सांस्कृतिक भेदभावका कारण समान अवसरको अभाव हुने गर्छ, जसले समग्र मानव विकासमा रुकावट ल्याउँछ।
ग) नेपालले मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार ल्याउन चाल्नु पर्ने कदमहरू पाठमा दिइएका र अन्य केही थप गरी पोस्टर तयार पार्नुहोस्।
नेपालले मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) मा सुधार ल्याउनका लागि निम्नलिखित कदमहरू चाल्न सक्छ:
-
शिक्षाको पहुँच र गुणस्तरमा सुधार:
शिक्षा क्षेत्रको सुधार गर्नुपर्नेछ। विशेष गरी ग्रामीण र दूरदराजका क्षेत्रका लागि आधारभूत शिक्षा र उच्च शिक्षा प्रणालीलाई सशक्त बनाउन आवश्यक छ। -
स्वास्थ्य सेवामा पहुँच वृद्धि:
स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सुविधा प्रदान गर्न सरकारको ध्यान केन्द्रित गर्नु आवश्यक छ। सस्तो र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाका लागि बजेट वृद्धि गर्नुपर्छ। -
आर्थिक अवसरहरूको सिर्जना:
आय वृद्धि र समान अवसरको सृजनाका लागि साना व्यवसाय, कृषि, र म्यान्युफ्याक्चरिङ क्षेत्रको विकासमा ध्यान दिनु आवश्यक छ। -
महिला र बालबालिकाका लागि विशेष कार्यक्रमहरू:
महिला र बालबालिका अधिकारका लागि सरकारको विशेष योजना र कार्यक्रम चलाउनु पर्नेछ। महिला सशक्तिकरण र बालविकासमा बढी लगानी गर्नुपर्छ। -
संरचनात्मक सुधार र भ्रष्टाचारमुक्त शासन:
संरचनात्मक सुधार र सरकारी तन्त्रको पारदर्शिता सुधार गर्नु पर्नेछ। भ्रष्टाचारलाई न्यून बनाउन कडा कदम चाल्नु आवश्यक छ।
घ) पाठमा तालिकामा दिइएका कुनै ५ भिन्न भिन्न स्तर (वरियताक्रम) मा रहेका देशका मानव विकास सूचकाङ्क देखाई स्तम्भचित्र बनाउनुहोस्।
