2.2 Sustainable Development
1 तलका प्रश्नहरूको अति सङ्क्षिप्त उत्तर दिनुहोस् ।
क) दिगो विकास भनेको के हो ?
दिगो विकास भन्नाले प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षण गर्दै वर्तमान र भविष्यका पुस्ताका लागि समृद्धि र जीवनस्तरको सुधार गर्ने प्रक्रिया हो।
ख) दिगो विकासका तिन मुख्य पक्ष के के हुन् ?
दिगो विकासका तिन मुख्य पक्षहरू: वातावरणीय, सामाजिक, र आर्थिक दृषटिकोन हुन्।
ग) विश्व संरक्षण नीतिले दिगो विकासलाई कसरी अर्थ्याएको छ ?
विश्व संरक्षण नीति अनुसार दिगो विकास भनेको प्राकृतिक स्रोतहरूको अत्यधिक प्रयोग नगरी सामाजिक र आर्थिक समृद्धि सुनिश्चित गर्ने प्रक्रिया हो।
घ) दिगो विकासको मानवीय आयाम भन्नाले के बुझिन्छ ?
दिगो विकासको मानवीय आयाम भन्नाले मानिसहरूको समृद्धि, शिक्षा, स्वास्थ्य र समानताको पहललाई जनाउँछ।
ङ) दिगो विकासका लागि व्यक्तिगत रूपमा तपाईंले गर्न सक्ने दुई कार्य के के हुन सक्लान् ?
दिगो विकासका लागि व्यक्तिगत रूपमा पुनः प्रयोग गर्न मिल्ने वस्तुहरूको प्रयोग बढाउने र ऊर्जा बचत गर्ने कार्य गर्न सकिन्छ।
2 तलका प्रश्नहरूको सङ्क्षिप्त उत्तर दिनुहोस् ।
क) दिगो विकासको महत्त्व र आवश्यकता उल्लेख गर्नुहोस्।
दिगो विकास भनेको एक यस्तो प्रक्रिया हो जसले वर्तमान पीढीका आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्दा भविष्यका पीढीहरूको आवश्यकताहरूको हकमा कुनै न कुनै प्रकारको नोक्सानी नगर्ने ढंगले विकास गर्नुपर्छ। यसको महत्त्व भनेको यसको माध्यमबाट समाज, अर्थतन्त्र र वातावरणको दीर्घकालीन समृद्धि र स्थिरता सुनिश्चित गर्न सकिन्छ। यसले प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षण र अधिकतम उपयोगमा मद्दत पुर्याउँछ। आजको समयमा, पर्यावरणीय संकट, जलवायु परिवर्तन र प्राकृतिक स्रोतहरूको कमीको समस्या निकै बढि छ, जसले गर्दा दिगो विकासको आवश्यकता थप महत्त्वपूर्ण भएको छ। यदि हामीले दिगो विकासलाई प्राथमिकता दिन्न, भने यो हाम्रो जीवनशैली र भविष्यलाई संकटमा पुर्याउन सक्छ। यस्ता समस्याहरू जस्तै जलवायु परिवर्तन, वनस्पति र प्राणीहरूको लोप, प्रदूषणको वृद्धि र स्रोतहरूको अत्यधिक दोहन यसका परिणाम हुन सक्छन्। यसकारण, दिगो विकासलाई प्रोत्साहन दिनु अत्यन्त आवश्यक छ ताकि समग्र मानवता र पृथ्वीको संरक्षण गर्न सकियोस्।
ख) दिगो विकासको अवधारणाअनुसार आयोजना सञ्चालन गर्दा के कस्ता पक्षमा ध्यान पुऱ्याउनुपर्छ?
दिगो विकासको अवधारणाअनुसार आयोजना सञ्चालन गर्दा केही महत्वपूर्ण पक्षहरूमा ध्यान दिनु आवश्यक छ, जस्तै:
-
सामाजिक समानता: दिगो विकासको अवधारणा के भन्छ भने समाजमा सबै वर्गको समानता र समृद्धि ल्याउनु हो। आयोजना सञ्चालन गर्दा यसले सबै समुदाय र समूहहरूको भलाईमा ध्यान पुर्याउनुपर्छ। महिलाहरू, बालबालिका, अल्पसंख्यक र उत्पीडित वर्गको हकमा समान अवसर र सुरक्षा प्रदान गर्नु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। समाजका सबै सदस्यलाई समान अधिकार र अवसरहरू प्रदान गर्नुपर्ने हुन्छ।
-
पर्यावरणीय संरक्षण: दिगो विकासको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष भनेको वातावरणको संरक्षण हो। कुनै पनि आयोजना वा प्रोजेक्टको सञ्चालन गर्दा वातावरणीय असरहरूको मूल्यांकन गरेर नकरात्मक असरहरू कम गर्नुपर्छ। कच्चा पदार्थको अत्यधिक प्रयोग, पानीको ह्रास, वायू र माटोको प्रदूषण, वनस्पति र प्राणीहरूको नष्ट हुनुको जस्ता मुद्दाहरूमा ध्यान पुर्याउनु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। हरित प्रविधिहरू र नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको प्रयोग गरि आयोजना सञ्चालन गर्नुपर्छ।
-
आर्थिक स्थिरता: दिगो विकासको अवधारणामा आर्थिक समृद्धि पनि एक महत्त्वपूर्ण पक्ष हो। आयोजना सञ्चालन गर्दा यसले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई सुदृढ बनाउने, रोजगार सृजन गर्ने र दीर्घकालीन आर्थिक स्थिरता ल्याउने उद्देश्य हुनुपर्छ। लागतको अनुकूलता, संसाधनहरूको प्रभावकारी उपयोग र दीर्घकालीन फाइदाका लागि योजना बनाउनुपर्छ।
ग) “अव्यवस्थित विकास विनाश हो।” यस भनाइलाई समूहगत छलफल गरी उदाहरणसहित प्रस्ट पार्नुहोस्।
अव्यवस्थित विकास भनेको बिना कुनै योजना र सोचे समझेको काम गर्ने विकास हो, जसका कारण प्राकृतिक स्रोतहरूको अत्यधिक दोहन, पर्यावरणीय असन्तुलन र सामाजिक असमानता उत्पन्न हुन्छ। यसको परिणामस्वरूप विनाशको अवस्था आउँछ। उदाहरणका रूपमा, नेपालको अव्यवस्थित शहरीकरण लाज न लागी भन्न सकिन्छ। शहरी क्षेत्रमा जनसंख्या अत्यधिक बढ्ने क्रममा संरचनात्मक योजना बिना मात्र विकास कार्यहरू भइरहेका छन्। यसका कारण, शहरहरूको अव्यवस्थित फैलावट, ट्राफिक जाम, प्रदूषण र पानीको स्रोतको अभाव जस्ता समस्याहरू उत्पन्न भएका छन्। यस्तै, जलवायु परिवर्तनको कारण बाढी र सुखा समस्या पनि बढ्दै गएको छ। यसरी अव्यवस्थित विकासले प्राकृतिक संसाधनको अपव्यय र जनजीविकामा प्रतिकूल प्रभाव पार्दछ।
अत्यधिक उद्योगीकरण र शहरीकरण बिना कुनै पर्यावरणीय र सामाजिक दृष्टिकोणको सोचले गर्दा जंगली क्षेत्रहरूको विनाश, जैविक विविधताको ह्रास र प्रदूषणको स्तर बढ्न सक्छ। यस्तो स्थिति दिगो विकासका सिद्धान्तसँग मेल खाँदैन र यसका कारण दीर्घकालीन रूपले विनाशको अवस्था आउँछ।
घ) नेपालमा दिगो विकासको अभ्यासको समीक्षा गर्नुहोस्।
नेपालमा दिगो विकासका लागि केहि सकारात्मक पहलहरू भएका छन्, तर त्यसका साथसाथै चुनौतीहरू पनि छन्।
-
सकारात्मक पहलहरू: नेपालमा वन संरक्षणका कार्यक्रमहरू जस्तै मापदण्ड अनुसार वन क्षेत्रमा वृक्षारोपण र पुनःरोपण कार्यहरू भइरहेको छन्। साथै, हाइड्रोपावर परियोजनाहरू र नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको प्रयोग पनि बढ्दो छ। ग्रामीण क्षेत्रमा दिगो कृषि पद्धतिहरूको प्रयोगलाई प्रोत्साहन दिइएको छ। नेपाल सरकारले वन्यजीव संरक्षण, जलवायु परिवर्तन र वातावरणीय संकटसँग जुझ्नका लागि कानूनी र नीतिगत पहलहरू गर्दै आएको छ।
-
चुनौतीहरू: तर नेपालमा अझै पनि दिगो विकासको अभ्यासमा अव्यवस्थित शहरीकरण र प्रदूषण समस्याहरू बढ्दै गएका छन्। कृषि र वन संसाधनको अत्यधिक दोहन, जलवायु परिवर्तनका कारण फसल उत्पादनमा असर, र शहरी क्षेत्रमा जनसंख्या वृद्धि जस्ता समस्याहरू भने चुनौतीका रूपमा रहेका छन्। यसका साथै, केही आयोजना र परियोजनाहरूको कार्यान्वयन गर्दा वातावरणीय र सामाजिक प्रभावको ठीक मूल्यांकन नगरी अघि बढाइन्छ, जसले दिगो विकासको लक्ष्यलाई अप्ठ्यारो पार्दछ।
ङ) दिगो विकासका लागि नेपालले के के कार्य गर्नुपर्छ? छलफल गरी उत्तर दिनुहोस्।
नेपालमा दिगो विकासलाई सुनिश्चित गर्नका लागि केही प्रमुख कार्यहरू गर्नुपर्ने आवश्यकता छ:
-
शिक्षा र जनचेतना: जनतालाई दिगो विकासका महत्वका बारेमा सचेत पार्नु अत्यन्त आवश्यक छ। शिक्षा, प्रशिक्षण र जनजागरण कार्यक्रमहरूलाई बढावा दिनु पर्छ ताकि नागरिकले दिगो विकासका सिद्धान्तहरू बुझून र त्यसलाई अपनाउन सकून।
-
हरित प्रविधि र ऊर्जा स्रोतहरूको प्रयोग: नेपालको ऊर्जा क्षेत्रले नवीकरणीय स्रोतहरूमा आधारित विकास गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। सौर्य ऊर्जा, जलविद्युत र पवन ऊर्जा जस्ता सफा र दिगो ऊर्जा स्रोतहरूको प्रयोग बढाउनु पर्छ। यसले वातावरणीय असरलाई कम गर्नेछ र दीर्घकालीन ऊर्जा सुरक्षा सुनिश्चित गर्नेछ।
-
सामाजिक समानता र अवसरहरूको सृजन: दिगो विकासको लागि आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक समानता अति आवश्यक छ। जनताको जीवनस्तर सुधार्न, महिला र अल्पसंख्यक समुदायका लागि समान अवसरहरू प्रदान गर्नुपर्छ।
-
संसाधनहरूको दिगो व्यवस्थापन: जल, माटो, वन र खनिज स्रोतहरूको दिगो व्यवस्थापन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। साथै, जलवायु परिवर्तनसँग जुझ्नका लागि अनुकूलन र शमनका कार्यक्रमहरू थप गर्ने जरूरी छ।
-
शहरीकरण र भूमि प्रयोगको योजना: शहरीकरणको क्रममा अव्यवस्थित फैलावट रोक्न र भूमि प्रयोगको योजना बनाउनु पर्छ। स्मार्ट शहरहरूको विकास, हरित क्षेत्रहरूको सृजन र ट्राफिक व्यवस्थापनमा सुधार गर्नुपर्छ।
यी कदमहरूले नेपाललाई दिगो विकासमा अग्रसर बनाउन मद्दत पुर्याउनेछन्।