3.3 Traditional Nepal Musical Instruments
1 तलका प्रश्नहरूको अति सङ्क्षिप्त उत्तर दिनुहोस् ।
क) बाजाका मुख्य तिन प्रकार के के हुन् ?
बाजाका मुख्य तीन प्रकार छन्: ध्वनिक बाजा, जसले ध्वनिका विभिन्न प्रकार उत्पन्न गर्छ; तालवाधित बाजा, जसले ताल र लयमा संगीत निर्माण गर्छ; र सङ्गीतमूलक बाजा, जसले सङ्गीतको रचनामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
ख) पन्चैबाजामा कुन कुन बाजा पर्छन् ?
पन्चैबाजामा ढोल, मादल, झ्याली, सारंगी, र सुपा समावेश छन्। यी सबै बाजा धार्मिक र सांगीतिक उत्सवहरूमा प्रयोग गरिन्छ।
ग) डम्फु कुन जातिले प्रयोग गर्ने लोकबाजा हो ?
डम्फु एक पारम्परिक लोकबाजा हो जुन तामाङ जातिले विशेष अवसर र धार्मिक अनुष्ठानमा प्रयोग गर्छन्। यो गोलो आकारको र हातले बजाइने बाजा हो।
घ) आरबाजो कस्तो बाजा हो ?
आरबाजो एक तराई क्षेत्रको परम्परागत बाजा हो, जुन विशेष गरी संगीत र नाचमा प्रयोग हुन्छ। यसका आवाजले सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूलाई विशिष्टता दिन्छ।
(ङ) फामुक कुन जातिको मौलिक बाजा हो ?
फामुक लिम्बु जातिको मौलिक बाजा हो, जुन विशेष पर्व र सांस्कृतिक अवसरहरूमा बजाइन्छ।
2 तलका प्रश्नहरूको सङ्क्षिप्त उत्तर दिनुहोस् ।
यहाँ तपाईंको सबै प्रश्नहरूको लामो उत्तर थप गरिएको छ:
क) लोकबाजा भनेको के हो ? उदाहरणसहित परिचय दिनुहोस्।
लोकबाजा भन्नाले नेपालको पारम्परिक संगीत वाध्ययन्त्रलाई जनाउँछ, जसले स्थानीय समाजका सांस्कृतिक र धार्मिक अभ्यासहरूलाई प्रकट गर्दछ। यसका विशेषता भनेको यसका ध्वनिहरूले जनजीवनको भावनात्मक र सामाजिक पक्षलाई उजागर गर्ने क्षमता राख्नु हो। लोकबाजाहरू विशेष गरी ग्रामीण इलाकामा प्रचलित छन् र चाडपर्व, विवाह, जात्रा, धार्मिक अनुष्ठानहरू र अन्य सांस्कृतिक समारोहहरूको अभिन्न हिस्सा हुन्। लोकबाजाहरू हाम्रो सांस्कृतिक धरोहरको एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा हुन् जसले हाम्रो इतिहास र परम्परागत जीवनशैलीलाई संरक्षण गर्न मद्दत गर्छ।
उदाहरण:
-
ढोलक: ढोलक नेपालको विभिन्न जातीय समुदायहरूमा प्रचलित एक लोकबाजा हो, जसको गोलो आकार र दुई भिन्न छाला प्रयोग गरेर बजाइन्छ। यसलाई विशेष गरी चाडपर्व र मेलामा बजाइन्छ। ढोलकको ध्वनि उत्सवको वातावरणलाई जोशिलो बनाउँछ।
-
मादल: मादल एक किसिमको ढोल हो, जसको ध्वनिले समुदायको जीवनशैली र परम्परालाई प्रकट गर्छ। यो विशेष गरी नेवारी समाज र पश्चिमी नेपालमा प्रचलित छ।
-
ताशा: यो ठूलो धातुबाट बनेको वाध्ययन्त्र हो जसको आवाज विशेष गरी विवाह र अन्य धार्मिक अवसरहरूमा सुनिन्छ।
-
शंख: शंख एक प्राचीन संगीत वाध्ययन्त्र हो जसलाई पूजा अर्चना र धार्मिक अनुष्ठानहरूमा बजाइन्छ। यसको ध्वनिलाई पवित्र र शुभ मानिन्छ।
लोकबाजाहरूको महत्व यस तथ्यमा छ कि यी वाध्ययन्त्रहरूले हाम्रो सांस्कृतिक र ऐतिहासिक धरोहरलाई जीवित राख्न मद्दत गर्छन् र हाम्रो सामाजिक जीवनको अभिन्न हिस्सा बनेका छन्।
ख) मादलको छोटो परिचय दिनुहोस्।
मादल नेपालको एक प्रमुख लोकबाजा हो जसलाई ढोलको विशेष प्रकार मान्न सकिन्छ। यो वाध्ययन्त्र विशेष रूपमा नेवारी समुदाय र पश्चिमी नेपालका समुदायहरूमा प्रचलित छ। मादल एक गोलो आकारको वाध्ययन्त्र हो जसको मर्मत र निर्माण विशेष कला र परम्परासँग जोडिएको हुन्छ। मादल दुई हातले बजाइन्छ र यसको आवाज विशेष उत्साही र जोशपूर्ण हुन्छ। यसमा दुई भिन्न प्रकारका छाला प्रयोग गरिन्छ, जसले यसको ध्वनिमा फरक स्वर उत्पन्न गर्दछ। मादल विशेष गरी विवाह, जात्रा, र धार्मिक अनुष्ठानहरूमा बजाइन्छ र यसलाई सामान्यत: उत्सव र पर्वहरूको अभिन्न हिस्सा मानिन्छ। मादलले समुदायमा एकता र सहयोगको भावना उत्पन्न गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
घ) कुनै चार प्रकारका लोकबाजाहरूको परिचय दिनुहोस्।
नेपालमा प्रचलित विभिन्न लोकबाजाहरूमा चार प्रमुख प्रकारका वाध्ययन्त्रहरू विशेष ध्यान आकर्षित गर्छन्। यी वाध्ययन्त्रहरू प्रत्येक समुदायको सांस्कृतिक र धार्मिक परम्परासँग गहिरो रूपमा जोडिएका छन्।
-
ढोलक:
ढोलक नेपालको एक प्रमुख लोकबाजा हो, जसको आवाज प्रायः उत्सव र मेलामा सुनिन्छ। यो गोलो आकारको हुन्छ र यसका दोहोरो छाला प्रयोग गरेर बजाइन्छ। ढोलक बजाउँदा उत्सव र परम्पराका रूपमा यसको संगीतले मानिसहरूको जोश र उत्साहलाई बढाउँछ। नेपालका विभिन्न जातीय समूहहरूमा ढोलकको महत्त्व छ, र यसलाई विशेष गरी चाडपर्व, धार्मिक अनुष्ठान, र सांस्कृतिक समारोहहरूमा बजाइन्छ। ढोलकको ध्वनिले त्यो कार्यक्रममा उपस्थित सबैको हर्ष र उल्लासको भावना व्यक्त गर्छ। -
मादल:
मादल ढोलको एक प्रकार हो, जसका ध्वनिहरू उत्सव र सामाजिक कार्यक्रमहरूमा गहिरो महत्त्व राख्छ। मादल खास गरेर पश्चिमी नेपाल र नेवारी समुदायमा लोकप्रिय छ। मादलका दुई फरक प्रकारका छाला यसको ध्वनिमा भिन्नता ल्याउँछन्। मादललाई प्रायः विवाह, जात्रा, र धार्मिक अनुष्ठानहरूमा बजाइन्छ। यसको गहिरो र उत्साही ध्वनिले सांस्कृतिक र धार्मिक गतिविधिहरूलाई प्रकट गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। -
ताशा:
ताशा एक ठूलो धातुबाट बनेको लोकबाजा हो जसको आवाज विशेष शक्तिशाली र गूंजिलो हुन्छ। ताशा प्रायः विवाह, धार्मिक उत्सव, र जात्राहरूमा बजाइन्छ। यसको ध्वनि त्यो स्थानको वातावरणलाई विशाल र रोचक बनाउँछ। ताशाको ध्वनिमा एक प्रकारको उत्सव र धार्मिक पवित्रताको भावना व्यक्त हुन्छ। -
शंख:
शंख प्राचीन धातुबाट बनेको एक लोकबाजा हो जसको ध्वनि विशेषगरी धार्मिक पूजा, अर्चना र उत्सवका अवसरमा बजाइन्छ। शंखको ध्वनि सन्तुलन र शान्तिको प्रतीक मानेर पूजा अर्चनामा प्रयोग गरिन्छ। शंखको ध्वनिले वातावरणमा एक प्रकारको धार्मिक पवित्रता र सकारात्मक ऊर्जा फैलाउँछ।
ङ) लोकबाजाको महत्त्वको सूची बनाउनुहोस्।
लोकबाजाहरूको महत्त्व निकै गहिरो र बहुआयामिक छ। यसका प्रमुख महत्त्वहरू निम्नलिखित छन्:
-
सांस्कृतिक पहिचान र धरोहर:
लोकबाजाहरू हाम्रो सांस्कृतिक र ऐतिहासिक धरोहरको अभिन्न हिस्सा हुन्। यी वाध्ययन्त्रहरूले हाम्रो संस्कृतिको जरा र परम्परा बचाइराख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँछन्। -
समाजिक र धार्मिक एकता:
लोकबाजाको ध्वनि सामाजिक एकता र सहयोगको प्रतीक बनाउँछ। यसले मानिसहरूलाई सामूहिक रूपमा एकत्रित गर्न र संस्कृतिको महत्त्व बुझाउन मद्दत गर्छ। -
उत्सव र पर्वहरूको परिपूर्णता:
लोकबाजा उत्सव र पर्वहरूको अभिन्न हिस्सा हुन्। यी वाध्ययन्त्रहरूले उत्सवको वातावरणलाई जोशिलो र उल्लासपूर्ण बनाउँछन्। -
संगीत र कला शिक्षा:
लोकबाजाहरू संगीत र कला शिक्षा प्रदान गर्ने एउटा महत्त्वपूर्ण स्रोत हुन्। यसले नयाँ पुस्तालाई पुरानी सांगीतिक विधिहरूको महत्त्व र उपयोगिताबारे शिक्षित गर्छ। -
धार्मिक र आध्यात्मिक महत्त्व:
लोकबाजाका केही वाध्ययन्त्रहरू धार्मिक अनुष्ठानहरूमा बजाइन्छ जसले सकारात्मक र पवित्र ऊर्जा प्रदान गर्छ। यसले धार्मिक र आध्यात्मिक वातावरण सृजना गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
च) लोकबाजाहरू किन सङ्कटमा परेका छन् ?
लोकबाजाहरूको सङ्कटका मुख्य कारणहरू तल सूचीबद्ध गरिएका छन्:
-
आधुनिक संगीत र उपकरणहरूको प्रभाव:
इलेक्ट्रोनिक संगीत वाध्ययन्त्रहरूको वृद्धि र सस्तो प्रविधिको प्रयोगले पारम्परिक लोकबाजाहरूको प्रयोगमा कमी ल्याएको छ। आधुनिक संगीत उपकरणहरू विशेष रूपमा तल्लो लागत र सजिलो पहुँचका कारण लोकबाजाको स्थानमा प्रवेश गरेका छन्। -
नयाँ पीढीको चासोको कमी:
युवापिढीको ध्यान पारम्परिक संगीत वाध्ययन्त्रहरूको बजाय आधुनिक संगीत र वाध्ययन्त्रहरूमा आकर्षित भएको छ। यसले लोकबाजालाई एक स्थायी स्थान पाउन कठिन बनाएको छ। -
संसाधन र मर्मतको अभाव:
लोकबाजाका वाध्ययन्त्रहरूको मर्मत र निर्माणका लागि आवश्यक सामग्रीको अभाव र कुशल कारीगरको कमीले तिनको संरक्षणमा समस्या ल्याएको छ। -
सङ्गीतको संरक्षण र प्रवर्द्धनको कमी:
लोकबाजाका वाध्ययन्त्रहरूको संरक्षणमा राज्य र समाजका तर्फबाट पर्याप्त पहल र ध्यान नदिएको छ।
छ) लोकबाजाहरू संरक्षण गर्ने उपायहरू उल्लेख गर्नुहोस्।
लोकबाजाहरूको संरक्षणका लागि निम्नलिखित उपायहरू अपनाउन सकिन्छ:
-
शिक्षा र प्रशिक्षण कार्यक्रमहरूको आयोजना:
विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूमा लोकबाजा सिकाउने कार्यक्रमहरूको व्यवस्था गर्न आवश्यक छ। यसले युवापिढीलाई पारम्परिक संगीतको महत्त्व र प्रयोगबारे जागरूक बनाउँछ। -
आधुनिक प्रविधिको प्रयोग:
लोकबाजाका वाध्ययन्त्रहरूलाई डिजिटल मिडियामा रेकर्ड गरेर अनलाइन प्लेटफर्ममा प्रचार गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। यसले यिनलाई विश्वभर पुर्याउन मद्दत पुर्याउँछ। -
सरकारी पहल र प्रोत्साहन:
सरकारले लोकबाजाका वाध्ययन्त्रहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि नीति र योजना ल्याउनुपर्नेछ। -
समाज र समुदायको सक्रिय भूमिका:
स्थानीय समुदाय र सामाजिक सङ्गठनहरूले लोकबाजाको संरक्षणमा सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। स्थानीय उत्सव र कार्यक्रमहरूमा लोकबाजालाई प्रोत्साहन दिइनु पर्छ।
ज) “हाम्रा लोकबाजा, हाम्रा पहिचान” भन्ने शीर्षकमा एक छोटो सम्पादकीयको नमुना तयार पार्नुहोस्।
सम्पादकीय: "हाम्रा लोकबाजा, हाम्रा पहिचान"
नेपालको सांस्कृतिक सम्पदामा लोकबाजाहरूको अत्यन्त महत्त्वपूर्ण स्थान छ। हाम्रा लोकबाजा हाम्रो इतिहास र सांस्कृतिक धरोहरको परिचायक हुन्। लोकबाजाहरू सन्देश दिने, भावना अभिव्यक्त गर्ने र हाम्रो पारम्परिक जीवनशैलीलाई जीवित राख्ने माध्यमका रूपमा काम गर्छन्। यी वाध्ययन्त्रहरूले विशेष गरी सामाजिक समारोह, विवाह, जात्रा, पर्व र अन्य महत्त्वपूर्ण अवसरहरूमा आफ्नो महत्वपूर्ण स्थान बनाएका छन्। लोकबाजाको संगीतमा कुनै विशेष ताल, लय र धुनहरू हुन्छन् जसले हाम्रो समाजको भावनात्मक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणलाई व्यक्त गर्छ।
तर, आजकलका प्रविधिको युगमा यी लोकबाजाहरू संकटमा परेका छन्। आधुनिकता र प्रविधि परिवर्तनको कारण पारम्परिक लोकबाजाहरूको प्रयोगमा कमी आएको छ। विशेष गरेर सस्तो र सजिलो इलेक्ट्रोनिक उपकरणहरूको बढ्दो प्रयोग र नयाँ पुस्तामा यसको चासो नहुनुले लोकबाजालाई हाशिएमा पुर्याएको छ। युवा वर्गको ध्यान पारम्परिक संगीतभन्दा समसामयिक संगीतमा आकर्षित भएको छ र लोकबाजालाई उनीहरूको जीवनशैलीमा सान्दर्भिकता गुमेको महसुस भएको छ।
लोकबाजाको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विभिन्न कदम चाल्न आवश्यक छ। यसको...