3.4 Our Traditional Dances
यहाँ प्रश्नहरूको लामो (थोरै विस्तृत) उत्तर दिइएको छ:
क) लोकनृत्य भनेको के हो ?
लोकनृत्य भनेको कुनै समुदाय, जाति वा क्षेत्रको सांस्कृतिक परम्परालाई झल्काउने, जनजीवनसँग गहिरो सम्बन्ध भएका र जनताको मौखिक परम्पराबाट प्रचलित नाच हो। यसमा स्थान, संस्कृति, भाषा, रहनसहन र परम्पराको प्रभाव पाइन्छ।
ख) लोकनृत्य र शास्त्रीय नृत्यबिचको एक मौलिक भिन्नता उल्लेख गर्नुहोस् ।
लोकनृत्य प्राकृतिक, सहज र जनजीवनसँग जोडिएको हुन्छ भने शास्त्रीय नृत्य सैद्धान्तिक, व्यवस्थित र गुरु-शिष्य परम्परामा आधारित हुन्छ। शास्त्रीय नृत्यमा निश्चित मुद्राहरू, लय र भाव अनुसार नृत्य गरिन्छ भने लोकनृत्य स्वतःस्फूर्त रूपमा नाचिन्छ।
ग) सराय नृत्य कुन क्षेत्रमा र कुन अवसरमा नाचिन्छ ?
सराय नृत्य नेपालका थारू समुदायले मुख्य रूपमा मधेस र तराई क्षेत्रमा प्रदर्शन गर्छन्। यो नृत्य विशेष गरी माघ महिनामा पर्ने माघे पर्वको अवसरमा सामूहिक रूपमा नाचिन्छ, जसले थारू समुदायको एकता, खुशी र संस्कृतिलाई झल्काउँछ।
घ) घाटु नृत्यका कुनै दुई विशेषता उल्लेख गर्नुहोस् ।
-
घाटु नृत्य प्रायः वसन्त ऋतुमा विशेष रूपमा गुरुङ समुदायमा देखिने धार्मिक र सांस्कृतिक नृत्य हो।
-
यसमा पुरुष नर्तकहरू महिला पोशाकमा सजिएर देवीको अवतार बनेर भक्तिभावका साथ नाच्छन्, जसले शृंगारिक र आध्यात्मिक पक्ष प्रस्तुत गर्छ।
ङ) पुलुकिसी नाच कुन समुदायको नृत्य हो ?
पुलुकिसी नाच नेवार समुदायको परम्परागत सांस्कृतिक नृत्य हो। यो विशेषगरी इन्द्रजात्राको समयमा गरिन्छ र यसमा हात्तीको स्वरूपमा एकजनाले नाच प्रस्तुत गर्छ, जसले दैत्यपक्षको प्रतीकात्मक प्रतिनिधित्व गर्छ।
2 तलका प्रश्नहरूको अति उत्तर दिनुहोस् ।
क) पाठमा दिइएका नृत्यहरूमध्ये शास्त्रीय र लोकनृत्य पहिचान गर्नुहोस्।
शास्त्रीय नृत्यहरू भारत तथा नेपालका धार्मिक, सांस्कृतिक र दार्शनिक ग्रन्थमा आधारित हुन्छन्। यस प्रकारका नृत्यहरूमा निश्चित शारीरिक मुद्राहरू (हस्त मुद्रा), भाव प्रदर्शन गर्ने पद्धति (अभिनय), संगीत र तालको गहन ज्ञान आवश्यक हुन्छ। पाठमा उल्लेख गरिएका शास्त्रीय नृत्यहरूमा भरतनाट्यम् र कथक मुख्य हुन्। यी नृत्यहरू विशेष गरी मन्दिरहरूमा देवी–देवताहरूको स्तुति गर्न प्रयोग गरिन्थ्यो।
दोस्रोतर्फ, लोकनृत्य भने विशिष्ट समुदाय वा जातजातिको सामाजिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक जीवनशैलीसँग जोडिएका सहज र सरल शैलीका नाचहरू हुन्। यी नाचहरू विशेष पर्व, उत्सव, विवाह, झिलिमिली अवसरहरूमा सामूहिक रूपमा प्रस्तुत गरिन्छन्। पाठमा उल्लेख गरिएका लोकनृत्यहरूमा कार्तिक नाच, मारुनी, टामाङ सेलो, झ्याउरे, र साकेला (सिली) पर्छन्। यी नाचहरूले जनजीवनको भावना, आशा, दुःख–सुख र परम्परागत शैली झल्काउँछन्।
ख) कार्तिक नाच कस्तो नाच हो ? यसको सुरुआत कसले गरेका हुन् ?
कार्तिक नाच भक्तपुरमा विशेष गरी कार्तिक महिनामा देखाइने एक ऐतिहासिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक नाच हो। यो नाच नेपालका सबैभन्दा पुराना नाट्यमञ्चन परम्परामध्ये एक मानिन्छ। यस नाचमा हिन्दू धर्मसँग सम्बन्धित देवी–देवताहरूको कथा, धार्मिक विश्वास, र नीतिमूलक शिक्षाहरूलाई नाटक, संवाद, गीत तथा नृत्यको माध्यमबाट प्रस्तुत गरिन्छ। कार्तिक नाचमा रामायण र महाभारतजस्ता ग्रन्थका दृश्यहरूलाई पनि समावेश गरिन्छ।
यस नाचको सुरुआत मल्ल वंशका शक्तिशाली राजा सिद्धिनरसिंह मल्लले सन् १६४१ तिर गरेका थिए। उनले भक्तपुरको धार्मिक, सांस्कृतिक र कलात्मक विकासका लागि कार्तिक नाचको स्थापना गरेका थिए, जुन आज पनि भक्तपुरको गौरवका रूपमा संरक्षण गरिएको छ।
ग) चरित्र नृत्यका विशेषताहरू उल्लेख गर्नुहोस्।
चरित्र नृत्य नृत्यकला र नाट्यकला दुबैको संयोजन हो, जसमा नर्तकले कुनै विशेष पात्रको भूमिका निर्वाह गर्छन्। यस्तो नाचमा पौराणिक कथा, ऐतिहासिक घटना वा धार्मिक प्रसङ्गको आधारमा पात्र चयन गरिन्छ र तदनुसार हाउभाउ, पोशाक, बोलचाल र मुद्राहरूको प्रयोग गरिन्छ। उदाहरणका लागि, राम, रावण, कृष्ण, दुर्गाजस्ता पात्रहरूको अभिनय गरेर तिनीहरूको स्वभाव र विशेषता देखाइन्छ।
चरित्र नृत्यको मुख्य विशेषता भनेको शारीरिक अभिव्यक्ति र अनुहारका भावमार्फत दर्शकसँग सिधा सम्बन्ध बनाउनु हो। यसले मनोरञ्जन मात्र होइन, शिक्षा, धार्मिक अनुभूति र सांस्कृतिक पहिचान पनि प्रदान गर्छ।
घ) लोक तथा शास्त्रीय नृत्यको महत्त्व उल्लेख गर्नुहोस्।
लोक तथा शास्त्रीय नृत्यहरू हाम्रो संस्कृतिको अमूल्य धरोहर हुन्। लोकनृत्यले समाजको मौलिकता, रहनसहन, स्थानीय भाषा, गीत, बाजा, र पर्वहरूसँग जोडिएको जीवनशैलीलाई बचाइराख्ने काम गर्छ। यो नाच जनजीवनको स्वर, लय र गतिमा हुर्किएको हुन्छ, जसले समुदायको साझा पहिचान बनाउँछ।
शास्त्रीय नृत्यले अर्कोतर्फ धार्मिक साधना, आन्तरिक अनुशासन, सौन्दर्यबोध र नाट्यकलालाई उच्च स्तरमा प्रस्तुत गर्छ। यसले धर्म, दर्शन, र सृष्टिको गहिरो अर्थलाई नृत्यमार्फत दर्शाउँछ। दुवै नृत्यहरू भावात्मक, सांस्कृतिक र शैक्षिक दृष्टिले महत्वपूर्ण छन्, जसले व्यक्तिको आत्माभिव्यक्ति तथा राष्ट्रको सांस्कृतिक पहिचान स्थापित गर्न मद्दत गर्छ।
ङ) “लोकबाजा, लोकगीत र लोकनृत्य एकअर्काका परिपूरक हुन्।” यस भनाइलाई उदाहरण दिई पुष्टि गर्नुहोस्।
लोकबाजा, लोकगीत र लोकनृत्य एकअर्काविना अधुरा हुन्छन्। लोकनृत्य प्रदर्शन गर्न संगीत चाहिन्छ, जुन लोकबाजा (ढोलक, मादल, सारंगी आदि) मार्फत उत्पन्न गरिन्छ। त्यससँगै लोकगीत पनि अत्यावश्यक हुन्छ, जसले नाचलाई भाव र अर्थ प्रदान गर्छ। उदाहरणका लागि, टामाङ सेलो नाच गर्दा मादल बजाइन्छ, "नाचौं माया सँगै" जस्ता गीत गाइन्छ, अनि त्यस गीतको भाका र तालमा सामूहिक रूपमा नाचिन्छ। यस्तै साकेला सिली नाचमा ढोल र झ्यालीको धुन, किराँत भाषाको गीत, र सामूहिक नाच तीनै तत्व एकसाथ हुन्छन्। यसले देखाउँछ कि यी तीनै पक्ष मिलेर पूर्ण सांस्कृतिक प्रस्तुति तयार पारिन्छ।
च) तपाईंले अन्तर्राष्ट्रिय समारोहमा नेपाली लोक तथा शास्त्रीय नृत्यको परिचय दिनुपर्यो भने कुन–कुन नृत्यको परिचय दिनुहुन्छ? कारणसहित उत्तर दिनुहोस्।
अन्तर्राष्ट्रिय समारोहमा म साकेला, मारुनी, र कथक नृत्यको परिचय दिने थिएँ। साकेला नाच किराँत समुदायको परम्परागत नाच हो, जसले प्रकृतिप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्छ। यसको लयबद्ध सामूहिक नृत्य विदेशी दर्शकलाई आकर्षित गर्छ। मारुनी नाच, विशेष गरी पहाडतिर, पुरुषहरूले महिला पोशाकमा रमाइला शैलीमा प्रस्तुत गर्ने नाच हो, जसले नेपालका विविधता र मौलिकतालाई देखाउँछ। शास्त्रीय नृत्यतर्फ कथक भनेको ताल, मुद्राहरू र कथा–कथनमा आधारित एक प्राचीन नाच हो, जुन नेपाल–भारतको साझा सांस्कृतिक सम्पदा हो। यी नाचहरूले नेपालको सांस्कृतिक गहिराइ, विविधता र सौन्दर्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा प्रस्तुत गर्न सहयोग गर्छन्।
छ) तपाईंको स्थानीय क्षेत्रमा प्रचलित कुनै एक लोक नृत्यको परिचय दिनुहोस्।
मेरो स्थानीय क्षेत्रमा झ्याउरे नाच लोकप्रिय लोकनृत्य हो। यो विशेष गरी पहाडी क्षेत्रमा विशेष पर्व, विवाह र मेलाहरूमा नाचिन्छ। यस नाचमा महिलाहरू र पुरुषहरूले पालैपालो दोहोरी शैलीमा गीत गाएर रमाइला शैलीमा नाच प्रस्तुत गर्छन्। मादल, बाँसुरी र हार्मोनियमजस्ता बाजाहरूको तालमा प्रस्तुत हुने यो नाचले जनजीवनका अनुभव, प्रेमभाव, हास्य–व्यङ्ग्य र सामाजिक सन्देशहरू पनि समेट्छ। झ्याउरे नाच हाम्रो स्थानीय कला, भाषा र समाजको जगेर्ना गर्ने एउटा महत्वपूर्ण माध्यम हो।